Homo Economicus

Zoals homo universalis staat voor de universeel ontwikkelde mens, zo wordt de term homo economicus wel gebruikt voor de economisch denkende mens, de calculerende burger ook wel.

Voor en tegen
Over het algemeen hebben die termen geen onverdeeld positieve klank, sterker nog, het economische wordt vaak als het tegendeel van het menselijke gezien. Dit omdat geld soms meer stuk maakt dan ons lief is. De meesten van ons kun- nen zich daar wel wat bij voorstellen…
Inderdaad kan het economische veel stuk maken, maar net zo goed hebben we ook heel veel aan ‘de economie’ te danken. We kunnen immers niet zonder werk en inkomen, winkels en diensten, handel en productie en wat zou het leven zijn zonder huis, auto, computer, internet, leuke kleren, lekker eten…?
Aan het economische zitten dus zowel positieve als negatieven kanten. Dat geeft aan dat het economische zelf iets neutraals is, waar op goede en minder goede manieren mee kan worden omgegaan.

Economisch
Wat is dan precies dat economische? Volgens de gangbare definitie gaat econo- mie over de optimale verdeling van schaarse goederen en productiemiddelen. In strikte zin heeft dat betrekking op materixc3xable goederen (en ook diensten) die op geld waardeerbaar zijn (zodat we er makkelijk mee kunnen rekenen).
Eigenlijk is dat maar een zeer beperkte toepassing van het economische princi- pe. Het kan namelijk net zo goed op immaterixc3xable dingen worden toegepast, op intermenselijke relaties, op vriendschap en zelfs op godsdienst (getuige alleen al de term heilseconomie).

Ratio vs Gevoel
Regelmatig worden economische principes ook wel op die meer geestelijke ter- reinen toegepast, alleen stuit dat mensen dan vaak tegen de borst. Intermense- lijke relaties wil men niet door economische principes laten beheersen. Die zou- den de spontaniteit, de vriendschap, de liefde in de weg staan of zelfs kapotma- ken. Het zou namelijk te rationeel, te verstandelijk zijn, waar het eigenlijk om het gevoel zou moeten gaan.
Die visie is echter een typisch product van de romantiek uit de late 18e en begin 19e eeuw, waarbij men een nogal idealistisch onderscheid maakte tussen het ‘goede’ gevoel en het ‘slechte’ verstand. Vxc3xb3xc3xb3r die tijd was het echter wel heel nor- maal om bijv. in vriendschappen ‘economisch’ te denken en te handelen.

De principes
Maar wat zijn nu die economische principes, die zo veel breder toepasbaar zou- den zijn? Goed beschouwd gaat het om schaarste en wederkerigheid.
– Schaarste betekent dat alle middelen beperkt zijn. Dat geldt niet alleen voor de materixc3xable middelen, die beperkt zijn omdat we daarvoor aangewezen zijn op onze ene enkele aarde, maar ook en misschien nog wel meer voor het immaterixc3xable middel tijd. Mogelijk is de tijd wel oneindig, maar onze tijd is dat zeker niet. Daar komt nog bij dat hoe meer materixc3xable middelen we tot onze beschikking krijgen, hoe minder tijd we daarvoor hebben…
– Wederkerigheid is "voor wat hoort wat", geven en nemen. Wederkerigheid is daarmee waarschijnlijk het meest basale principe van het menselijk samenleven. Geen enkel mens kan namelijk helemaal in z’n eentje overleven, laat staan prettig leven. Ieder mens heeft daarom materixc3xable middelen en andere mensen nodig en dat noopt tot ruilen, tot geven en nemen.

Vraag en aanbod
De schaarste van goederen leidt ertoe dat er verschillen zijn tussen de hoeveel- heden van vraag en aanbod. Ook kan er een groter of kleiner verschil in waarde zijn tussen de prestatie en de tegenprestatie en kan de levertijd korter of langer zijn. Deze verschillen bepalen de prijzen en daarmee de dynamiek van de economie in strikte zin.
Dezelfde schaarste en verschillen doen zich echter ook voor bij immaterixc3xable mid- delen. Mensen hebben namelijk ook allemaal verschillende intellectuele, sociale, emotionele en spirituele capaciteiten en vaardigheden. Voor wat de xc3xa9xc3xa9n niet heeft, kan hij terecht bij degene die dat wel heeft. En dat noemen we dan geen economie, maar vriendschap in ruime zin.

Sociale economie
Ook op de intermenselijke contacten, verbanden en vriendschappen kunnen we dus de economische principes toepassen. Zo heel vreemd is dat niet, want eigenlijk weten we allemaal dat het in de relatie met andere mensen ook gaat om geven en nemen, om wederkerigheid. En ook weten we allemaal dat onze tijd en onze capaciteiten beperkt, schaars zijn.
In de ‘gewone’ economie willen we dat prijs en product precies in evenwicht zijn (liefst goedkoper) en dat er direct geleverd wordt. In de ‘sociale economie’ ligt dat wat moeilijker omdat ‘vraag en aanbod’ daar meestal niet zo goed op elkaar aan- sluiten. De verschillen tussen dienst en wederdienst en de tijd daartussen zijn groter: wie een vriendendienst levert, hoeft daar (per definitie) niet meteen iets voor terug te hebben. Dat komt wel een andere keer…

Ruimte
In de sociale economie is de tegenprestatie en de termijn daarvoor dan ook vaak onbepaald. Je hebt iets tegoed, alleen wat precies wordt later pas ingevuld. We kunnen dat ‘sociaal krediet’ noemen. Daardoor is er in de sociale economie veel meer ruimte dan in de ‘gewone’ economie, waar het de bedoeling is dat alles zo direct mogelijk geleverd wordt en zo precies mogelijk met elkaar in evenwicht is (lees: zo goedkoop mogelijk).
Deze ruimte is essentieel voor de sociale economie, lees: voor de sociale om- gang en vriendschappen. Als die ruimte te klein wordt, als men meer wil nemen dan wil geven, niet wil afwachten en alles wil ‘dichttimmeren’, dan wordt een relatie onleefbaar.
Anderzijds is het ook niet goed om alles op z’n beloop te laten. Als iemand jou een dienst heeft bewezen, dan moet je wel zo eerlijk en betrouwbaar zijn om dat niet nonchalant te vergeten, maar moet je tot een wederdienst bereid zijn als de ander die nodig heeft.

Conclusie
We hebben gezien dat er nix tegen is om een homo economicus te zijn, om economisch te denken op alle terreinen van het leven. Daardoor blijf je namelijk oog houden voor het juiste evenwicht tussen wat jezelf doet en wat anderen doen.
Wel is het van groot belang om daarbij in te zien dat er voor een leefbare omgang ook ruimte nodig is, die je kan crexc3xabren door niet alles hier en nu te willen vereffe- nen, maar door ‘sociaal krediet’ te geven en dat ook van anderen te accepteren…