Afgelopen avond heb ik in Felix Meritis in Amsterdam een lezing bijgewoond van de bekende filosoof prof.dr. mr. Herman Philipse. De lezing was getiteld "geloof en rede" maar ging eigenlijk over de mogelijkheden en onmogelijkheden van een interreligieuze dialoog.
Actueel
Philipse sprak hierover naar aanleiding van een rede- voering door paus Benedictus XVI afgelopen zomer in Regensburg, waarin een citaat van een 14e eeuwse keizer in voorkwam, die beweerde dat de Islam nogal gewelddadig zou zijn. Dit had toen heftige reacties en protesten in islamitische landen tot gevolg.
Nog actueler was de lezing van Philipse vanwege het feit dat Benedictus nu op dit moment in Turkije is, alwaar hij onder andere zal moeten proberen de gemoede- ren van veel moslims weer wat te kalmeren.
In breder verband was deze lezing actueel omdat door bevolkingsgroei, migratie en multiculturalisatie religies een steeds grotere rol spelen in de samenleving en vandaaruit ook in de politiek.
Spreker
Als hoogleraar filosofie wist Herman Philipse hier niet alleen inhoudelijk met veel kennis van zaken over te spreken, hij is ook een bijzonder vlot en enthousiast spreker (sommigen zullen hem waarschijnlijk wel kennen van zijn columns in het tv-programma Buitenhof). Daarnaast is hij (als schrijver van o.a. het Athexc3xafstisch Manifest) echter ook een overtuigd athexc3xafst, wat maakt dat zijn standpunten ook de nodige discussie oproepen.
Vraag
Als eerste liet hij zien dat paus Benedictus in bovengenoemde rede zegt dat God in de katholieke opvatting tegelijk ook logos is, dat wil zeggen Rede(lijkheid). En dat onderscheid het katholieke geloof van de Islam (waarin God (Allah) wordt gezien als pure (niet aan redelijkheid gebonden) Wil), van het protestantisme (dat de illusie heeft dat een van Hellenistische invloeden gezuiverd bijbels christendom mogelijk zou zijn) en van liberale en multiculturele theologische opvattingen (die eveneens de Griekse ratio uit het geloof willen halen om het zo makkelijker toegankelijk te maken voor moderne mensen, resp. andere culturen). Op basis hiervan stelde Philipse de vraag of tussen religies xc3xbcberhaupt wel een dialoog over geloofswaarheden mogelijk is.
Dialoog
Om zo’n interreligieuze dialoog mogelijk en zinvol te maken zijn er grofweg twee manier om tot overeenstemming te komen, namelijk relativisme en fallibisme. Bij relativisme zegt men dat ieder zijn eigen waarheid heeft en dat wat voor de ene persoon waar is, niet per se ook waar hoeft te zijn voor een ander. Dat klinkt leuk, maar kan nooit tot een zinvolle discussie leiden omdat er op deze manier geen criteria zijn om beide waarheidsopvattingen aan te toetsten.
Bij fallibilisme zegt men dat de religies feilbaar zijn en dus, net als wetenschap- pelijke theorien, voldoen, zolang ze niet achterhaald worden door "betere" religies of opvattingen. Ook hierbij zijn de criteria weer het probleem want hoe kan je vaststellen of de ene God "beter" is dan de andere…?
Zinloos
Philipse concludeert op basis van deze filosofische analyse dat een echte zin- volle interreligieuze dialoog dus niet mogelijk is. De paus pleit echter wel voor interreligieuze dialoog en doet daar ook pogingen toe. Maar volgens Philipse is dat een beetje doorgestoken kaart, is dat diplomatiek wel slim, maar filosofisch dus onzin en ook theologisch weinig zinvol.
Hij laat namelijk aan de hand van de, door de huidige paus in zijn vroegere hoe- danigheid van hoofd van het Vaticaanse "ministerie voor geloofszaken" geschre- ven verklaring Dominus Jesus uit 2000 zien, dat volgens de leer van de Rooms- Katholieke Kerk het Nieuwe Testament de enige en definitieve openbaring en bron van waarheid is en dat het alleen aan het kerkelijke leergezag is om deze bron te interpreteren.
Volgens Philipse is dat wat de Kerk aan interreligieuze dialoog doet weinig meer dan een nette vorm van de aloude missie: inzake geloofswaarheden tot overeen- stemming komen met de Islam of met de protestanten is per definitie gedoemd te mislukken. De enige zinvolle manier waarop religies met elkaar in dialoog kunnen gaan is over praktische en alledaagse zaken, maar dus niet over geloofswaarheden.
Waardevol
Hoewel ik zelf katholiek ben en het athexc3xafsme van Philipse dus niet deel, ben ik het wat betreft de onmogelijkheid van een interreligieuze dialoog met hem eens. Op zich is zo’n dialoog in deze tijden van religieuze spanningen een goed middel om tenminste met elkaar in contact te blijven en op wat langere termijn meer begrip voor elkaar te creeren. Maar om op die manier tot iets van overeenstemming te komen acht ik ook zinloos en ik vind ook niet dat kerken en religies die suggestie zouden moeten wekken.
Religies hebben elk hun eigen waarheid, maar dat is geen waarheid die je wetenschappelijk kan toetsen. Het is een waarheid die zegt wat waardevol is en die mensen bindt in de gemeenschappelijke ervaring en erkenning van wat zij als waardevol ervaren. Dat drukken mensen dan bijvoorbeeld uit in de manieren waarop zij God zien en omschrijven: als Vader, als Koning of als Liefde.
Traditie
Waardevol is voor de meeste mensen, vroeger misschien meer dan nu, ook dat waar zij vandaan komen, waar zij van afstammen. Daarom is religie ook iets wat van generatie op generatie wordt doorgegeven en wat mensen in een vaak heel lange en oude traditie plaatst. In het Christendom gaat die traditie terug tot de persoon van Jezus Christus, zoals die beschreven wordt in het Nieuwe Testament van de Bijbel.
Op deze wijze is voor christenen de Bijbel inderdaad de enige en definitieve openbaring van de waarheid, niet van waarheid in de zin van een zuiver wetenschappelijke beschrijving van hoe de wereld in elkaar steekt, maar van waarheid over wat voor hen het meest waardevol is: namelijk dat Jezus Christus Zijn leven heeft gegeven opdat wij niet meer gebukt hoeven te gaan onder de last van onze menselijke gebreken.
Boodschap
En dat is, zoals het traditioneel heet, een Blijde Boodschap, een boodschap waarvan christenen geloven dat alle mensen daar wat aan hebben en die deze boodschap daarom verkondigen vanuit een gevoel van solidariteit. Helaas is deze verkondiging in de geschiedenis niet altijd even zachtzinnig uitgevoerd, maar dat doet aan de inhoud van de boodschap weinig af. Precies die inhoud heeft er mede toe geleid heeft dat men langzamerhand is gaan inzien dat een zo goede bood- schap niet met geweld overgebracht kan worden, iets dat o.a. veel moslims helaas (nog) niet inzien.
Eenzijdig
Tot slot nog even terugkerend naar de lezing van Herman Philipse: hoewel hij dus op zich gelijk heeft wat betreft de onmogelijkheid van een interreligieuze dialoog, slaat hij de plank wat de geloofswaarheden zelf betreft dus aardig mis. Hij bekijkt de religie helemaal vanuit een rationele wetenschappelijk standpunt om vandaar- uit tot de conclusie te komen dat wat godsdiensten beweren helemaal niet kan of niet bestaat.
Daarmee doet hij echter alsof de rationele wetenschap het enige en definitieve oordeel zou moeten geven, iets dat veel mensen tegenwoordig verwachten. Maar dat is natuurlijk niet zo: wetenschap is goed en nuttig, maar is niet alles en moet niet op de stoel van de paus of zelfs van God plaatsnemen, om het zo maar eens te zeggen.
Betekenis
Het gaat bovendien niet alleen om wat mensen geloven, maar ook om het feit datze dat (samen)
geloven. De geloofswaarheden hebben niet alleen eeninhoude- lijke (theologische), maar ook een uiterlijke (meer sociologische) betekenis, namelijk in de zin dat ze de gelovigen verbinden in het gezamelijke belijden ervan (dit overigens meer bij katholieken dan bij protestanten).
Daarom mogen geloofswaarheden ook niet louter op hun inhoud beoordeeldworden, wat voor mensen als Philipse gemakkelijk gefundes Fressen is. Hij noemt het zelfs immoreel bedrog om dingen te verkondigen die niet op empi- risch-wetenschappelijke oflogische manier te verklaren zijn. Zo’n oordeel doet echter geen recht aan de individuele, noch aan de gemeenschappelijke beleving van een religie, belevingen die in bijna alle opzichten ver uitstijgen boven een nuchter wetenschappelijk oordeel.
Meer
Er is immers meer, veel meer in het leven dan alleen de droge en koude observaties en conclusies van de wetenschap. Waar het in het leven echt om gaat zijn de dingen die mensen inspireren en verbinden en soms kan dat wetenschap zijn, maar meestal gaat het dan om heel andere dingen…
De grootste vraag die ik na afloop had, was daarom of ook Philipse dit niet beseft, temeer daar hij zich ook verdiept heeft in de grote Duitse filosoof Martin Heideg- ger, die fundamenteel afrekent met de eenzijdige overheersing van de rationele wetenschap en die ook een hoger waarheidsbegrip heeft ontwikkelt dan dat wat de wetenschap hanteert (zie hierover de eerdere log Over waarheid).
Homow Universalizzz 
Een mooi en lang stuk.
Overigens is dat boek van Herman Philipse uiterst kritisch over Heidegger. Als ik het goed begrepen heb, legt hij vijfhonderd bladzijden lang uit, dat Heidegger het bij het verkeerde eind had. Anders dan jij heb ik mijn grootste twijfels bij Heidegger, maar om me dan honderden bladzijden lang te laten uitleggen dat het niets is? Het boek zal overigens zeer goed onderbouwd zijn. Ik heb er wel eens in een opruiming (12,50 euro slechts) mee in mijn handen gestaan, maar het toch maar niet gekocht. Dan ga ik toch liever zelf nog eens bekijken of H. wel of niet iets is. Ik heb wel eens wat kort voor een encyclopedie over Heidegger geschreven en daarbij ook Sein und Zeit uitvoerig bekeken, maar ik krijg steeds de indruk dat ik opgelicht wordt door iemand die alledaagsheden net te ingewikkeld opschrjft. Maar dat is geen definitief of gefundeerd oordeel.
Maar ik ga langs je stukje heen. Ik heb zelf de zogenaamd joods-christelijke dialoog een tijdlang vanaf de zijlijn gevold en vond het vaak een vermakelijke en machteloze aangelegenheid. Daarbij viel het me op dat de betrokken christenen vaak al bij voorbaat in katzwijm lagen voor het jodendom, waardoor er van een echte dialoog dus ook niets terecht kwam.
De vraag is natuurlijk of een dialoog tot overeenstemming moet leiden. Je kunt ook naar wederzijdse verheldering en begrip streven zonder het eens te hoeven worden.
Als ik tijd heb, schrijf ik hier vanavond zelf nog wel een logje over. Maar ik ben slecht in het houden van weblogbeloften.
Aha, dus Philipse ziet Heidegger helemaal niet zitten… dat is dan geheel in lijn met zijn atheistische standpunt, hoewel ook als je het niet met Heidegger eens bent, het toch tamelijk voor de hand ligt dat er meer is in het leven dan alleen de ijskoude fileermethoden van de rationele wetenschap, of beter gezegd, de objectivistische wetenschap, zoals Heidegger zou zeggen.
Ik vind zelf ook dat religies best met elkaar kunnen of soms ook moeten spreken, maar dat overeenstemming over geloofszaken daarbij beter geen doel moet zijn. Daarmee zouden zij immers toch iets van verraad plegen aan hun eigenheid, en precies die eigenheid is bij religies van zo groot belang.
Met dat laatste ben ik het eens.
Herman Philipse kent aan de wetenschap, als het over waarheid gaat, inderdaad een zeer grote arbitrerende rol toe. Overigens was Heidegger ook athexc3xafst, maar wel met veel hang naar metafyscica en aan het eind van het leven ook wel religie – en in zekere zin zou je hem ook wel een religieus denker kunnen noemen.
Philipse heeft naast het kleine Athexc3xafstisch Manifest twee grote boeken geschreven: over Heidegger en Husserl. Ik vind het altijd wat jammer dat hij nog nooit een groot boek heeft geschreven waarin hij op een positieve wijze laat zien wat zijn analytische wijze van filosoferen dan te bieden heeft. Ik vind het wat jammer om je dan vooral te concentreren op wat je niet aanstaat (al geldt dat geloof ik niet voor zijn boek over Husserl). Ik hoop altijd dat hij met iets geheel anders komt: hij schijnt met evolutie, maar dan in zeer brede zin, bezig te zijn.
(Kom vanavond waarschijnlijk niet meer aan een uitgebreide reactie toe, want ik heb net al een artikel geschreven.)
nou jeetje, wat een toestanden allemaal
alvast een fijn weekend
Goed onderbouwd verhaal. Lang, maar interessant genoeg om het uit te lezen. Ik persoonlijk heb het niet zo met het opdringen van je geloof aan iemand. Zo zie ik nl. nu de paus in Turkije. Hij zal er heus geen zieltjes mee winnen en zij die toch al het katholieke geloof aanhouden zullen dit daar niet van de daken schreeuwen gezien zijn niet begrepen uitspraak en de reacties daarop. Een zinloze missie lijkt mij. Wel dapper om het hol van de leeuw in te gaan. Heb altijd een beetje moeite met het geloof gehad. Als een God goed met de wereld wil en moet zijn, waarom dan de oorlogen, waarom de verkrachtigen, de moordpartijen, de armoede die nog steeds overal in de wereld heerst. Waarom regelt God of Allah niet wat meer verdraagzaamheid, wat minder hebzucht en onverdeeldheid?
@ Janosh:
Ik denk niet dat de paus naar Turkije is gegaan om zieltjes te winnen, hij is goed genoeg op de hoogte om te weten dat er in dat land niet veel te winnen valt. De redenen voor zijn bezoek zijn vooral diplomatiek en om de banden met de Orthodoxe (Oosterse christelijke) Kerk aan te halen, maar dat laatste is een beetje onderbelicht gebleven omdat de media vooral aandacht hebben voor de ophef onder moslims.
Je vraag over waarom God toch zoveel leed toelaat, stellen veel mensen zich. Het antwoord is echter, naar mijn mening, vrij simpel: heel veel ellende doen mensen elkaar aan en als God daar zelf in zou ingrijpen, wat zou er dan van onze menselijke vrijheid overblijven? Dan zouden we toch meer een soort marionetten van God zijn?
Daarom heeft God mensen niet alleen een vrije wil gegeven, maar ook een aantal regels (met name de Tien Geboden) in de hoop dat die de mensen een beetje op het rechte pad zouden houden…
@ Jan Dirk Snel:
Het is ook voor filosofen veiliger om zich te beperken tot observeren, analyseren en desnoods nog het signaleren van andermans fouten en vergissingen, dan om zelf met een positieve theorie te komen. Daarmee stel je jezelf immers een stuk kwetsbaarder op, met het onvermijdelijke gevolg dat men jouw theorie met het fileermes te lijf gaat. Dit nog afgezien van het feit dat je met een positieve theorie meteen in de bekende hokjes van idealisme, liberalisme of communitarisme wordt geduwd, met alle daaraan verbonden vooroordelen en bezwaren…
(zie over wat Philipse nog meer schijnt bezig te houden de volgende log over Milieu-ideologie)
Nee, dat vind ik te simpel. Stel dat God de mensen een vrije wil heeft gegeven, waarom zijn er dan mensen die hier misbruik van maken. Of heeft hij zijn werk niet goed gedaan en had hij dit in die zgn. marionetten nog even moeten bijprogrameren? Het komt er eigenlijk op neer dat God goede en slechte mensen heeft gecreeerd en dat dezen in conflict met elkaar kunnen komen zodat er onenigheden en onhebbelijkheden (konden) ontstaan. En trouwens, de meeste oorlogen zijn uit onvrede tussen geloven en gelovigen ontstaan. Zegt ook wel wat vind ik.
De essentie van een vrije wil is dat die vrij is, dat die alle kanten op kan, dat je daarmee zowel goede als slechte dingen kan willen… en zeg nou zelf: als je alleen maar “goede” dingen zou kunnen willen, dan was het leven toch wel erg saai? š
De christelijk visie is als volgt: toen God Adam en Eva schiep, waren deze twee mensen inderdaad “goed geprogrammeerd”, wat de Bijbel tot uitdrukking brengt door te zeggen dat ze naakt waren en geen schaamte kenden.
Maar Eva liet zich door de duivel verleiden tot het eten van de appel van de verboden boom en dat had de zgn. zondeval tot gevolg: ze zagen nu dat ze naakt waren, schaamden zich en dat wil zeggen dat zij en hun nakomelingen tot op de dag van vandaag geconfronteerd worden met een vrije keuze tussen goed en kwaad.
Maar dit zegt nog nix over waarom de vrije wil er. Evolutiebiologen zeggen dat die het gevolg is van de enorme complexiteit van de menselijke hersenen. Volgens de christelijke theologie komt de vrije wil van de mens voort uit het beeld van dat God Liefde is. God schiep de mens met liefde, maar zag dat Adam en Eva eigenlijk maar een soort marionetten waren, die niet beseften dat ze hun leven aan God te danken hadden. Daar had God dus eigenlijk niet zoveel aan, om het zo maar eens te zeggen.
Daarom liet God toe dat de duivel Eva en Adam verleidde, waarna deze twee mensen een vrije wil kregen en zagen dat er een goede God was en een kwade duivel. Pas hierdoor was een echte relatie tussen God en mens, maar ook tussen mensen onderling mogelijk. Want zolang je volledig automatisch, als robots, met elkaar omgaat, kan je niet zeggen dat dat een serieuze en bevredigende relatie is. Pas als je moeite voor elkaar moet doen en moeite voor elkaar over hebt, pas dan kan er een echte relatie zijn, pas dan wordt ook zichtbaar wat echte liefde kan zijn.
En wat die oorlogen betreft: de allermeeste oorlogen en conflicten hebben machtspolitieke of sociaal-economische oorzaken, waar dan vaak pas in tweede instantie, als legitimatie of dekmantel, een religieus motief aan wordt toegevoegd.
Simone Weil schreef ergens dat de grote vergissing van Marx niet was dat hij materialistisch dacht, maar dat hij niet genoeg materialistisch dacht. Hij sleepte er tenslotte een soort bijgeloof bij. . Hetzelfde geldt m.i.voor Philipse. Hij meent dat hij zijn moraal kan gronden op enkel materialistisch denken. Nu laat geen enkele ratio dit denken toe, vermits er enkel relativiteit is.