
April is de Maand van de Filosofie, met dit jaar als thema: Niets dan de Waarheid.
Zoals gebruikelijk bij dit soort jaren, maanden en dagen, worden er allerlei activiteiten georganiseerd om, in dit geval de filosofie in het algemeen en het thema “Niets dan de waarheid” in het bijzonder, extra aandacht te geven, onder andere met een Nacht van de Filosofie op 8 april in Amsterdam en een Dag van de Filosofie op 15 april in Tilburg.
Ik zal aan deze maand een bescheiden bijdrage leveren, door in deze log wat te schrijven over het begrip “waarheid”.
Waarheid
Waarheid is xc3xa9xc3xa9n van de meest beladen begrippen die er zijn: hoeveel bete- kent het vaak niet om de waarheid over iets of iemand te weten, en hoeveel mensenlevens zijn er niet opgeofferd in naam van “de waarheid”…?
Hiermee heb ik ook meteen al twee verschillende vormen van het begrip waarheid aangeduid: namelijk waarheid in de zin van weten hoe iets c.q. wat er precies gebeurd of het geval is, en waarheid in de zin van een (geloofs- of levens) overtuiging die men voor de enig ware, de enig juiste houdt.
Definitie
De eerste vorm van waarheid sluit het beste aan bij de klassieke definitie van het begrip waarheid, zoals die al door de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.) en vervolgens door de Middeleeuwse filosoof en theoloog Thomas van Aquino (1225-1274) is geformuleerd en die luidt: waarheid is de overeenstem- ming tussen een (verstandelijke) uitspraak en de (feitelijke) werkelijkheid (de zgn. correspondentietheorie).
Wetenschap
Waarheid volgens die definitie is bij uitstek het terrein geworden van de empirische (natuur)wetenschap, waarmee vanaf de 17e eeuw onge- kende kennis over de wereld is vergaard. Kennis die waar is omdat het gaat om uitspraken die overeenstemmen met de waargenomen werkelijkheid. Het waarheidsgehalte van zulke wetenschappelijke kennis is afhankelijk van enerzijds de juiste waarneming en anderzijds de juiste omschrijving ervan. De juiste waarneming is vooral een zaak van zorgvuldigheid en technische mogelijkheid; de juiste omschrijving een kwestie van definities: woorden die een afgesproken betekenis hebben, zodat zij niet voor meerdere interpretaties vatbaar zijn. Hierbij speelt ook logica een rol.
Alledaags
Ook in het dagelijks leven heeft waarheid een vergelijkbare betekenis als in de wetenschap: als het erom gaat de waarheid te spreken, dan gaat het om het doen van uitspraken die overeenstemmen met de werkelijke gang van zaken of die de werkelijke situatie weergeven.
Anders dan in de wetenschap is het controleren van zulke alledaagse waar- heid vaak een stuk moeilijker. Ten eerste omdat in het algemene spraak- gebruik doorgaans geen definities worden gebruikt, maar woorden voor meerdere interpretaties vatbaar zijn. Ten tweede omdat het meestal niet gaat om voorwerpen die zich makkelijk laten meten, tellen en wegen, maar om gebeurtenissen, gesprekken, handelingen en bedoelingen die minder exact en eenduidig zijn te omschijven.
Redelijk
In de alledaagse omgang kan de waarheid niet zo precies worden vastge- steld als in de wetenschap. Daarom komt het in de praktijk meestal neer op wat de meest acceptabele en redelijke verklaring of beschrijving van de werkelijke situatie of gebeurtenissen is. Het eisen dat “de waarheid” boven tafel komt, zoals meer en meer lijkt voor te komen, is daarom goed beschouwd wat teveel gevraagd. In een wat meer zakelijke omgang is zo’n eis daarom doorgaans een tactische zet, in de zin van hoog inzetten om op een gemiddelde uit te komen. Maar ook in een meer persoonlijke omgang wordt tegenwoordig heel erg de nadruk op eerlijkheid gelegd, soms zo zeer dat het haast naar fundamentalisme neigt…
Meningen
De mate van exactheid waarmee de werkelijkheid beschreven kan worden, kunnen we voorstellen als een schaal die loopt van 0% (leugen) tot 100% (waarheid). Alles wat daartussenin zit worden meningen genoemd, die een meer of minder subjectieve en persoonlijke kijk op de werkelijkheid geven.
Waar we dicht bij de 100% kunnen komen (zoals in de empirische weten- schap), daar worden meningen niet erg hoog aangeslagen. Maar waar we al blij zijn als we boven de 50% komen (zoals in de dagelijkse omgang), daar kan een zo goed mogelijk gefundeerde, betrouwbare en redelijke mening het hoogst haalbare zijn.
Intersubjectief
Ook in de wetenschap ziet men tegenwoordig in dat een volledig objectieve en 100% exacte beschrijving van de werkelijkheid in veel gevallen niet haalbaar is. Als second-best, maar redelijkerwijs hoogst haalbare alternatief geldt dan de zgn. intersubjectiviteit, waarbij men een bepaalde mening na kritisch onderzoek door een meerderheid als beste voorstelling wordt gezien.
Ook in de dagelijkse praktijk werkt het zo dat men zich aansluit bij een mening die als de meest gefundeerde, betrouwbare en redelijke overkomt. Anders dan in de wetenschap, kan hierbij de persoon die zo’n mening geeft een grote rol spelen: een charismatisch, populair of geliefd persoon zal men vaak eerder geloven, dan een willekeurig, impopulair of gehaat iemand…
Beperkt
De waarheid volgens de gangbare, klassieke definitie is dus een tamelijk beperkte reikwijdte: wetenschappelijk omdat die slechts betrekking heeft op datgene wat redelijk exact te beschrijven valt; en in het algemeen omdat er in het dagelijks leven meerdere factoren een rol spelen bij wat wij als waar aannemen.
Openheid
De grote Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) zag deze beperktheid in en ontwikkelde een fundamenteler en tevens meer overkoepelend waar- heidsbegrip. Hij zegt namelijk dat willen wij de werkelijkheid op een adequate manier kunnen beschrijven, wij de werkelijkheid eerst gewaar moeten worden. Aan het beschrijven gaat het zien vooraf en wat wij kunnen zien, moet eerst zichtbaar geworden zijn.
Al wat bestaat moet eerst openlijk zichtbaar worden voordat wij het kunnen zien en beschrijven. Vandaar dat Heidegger waarheid definieert als de “open- baarheid, de onverborgenheid van het zijn” of ook wel zo dat “het wezen van de waarheid is de waarheid van het wezen”. Die laatste formulering lijkt erg cryptisch, maar betekent eigenlijk zoveel als: de waarheid is de waar(achtig)heid van het wezen (het bestaan).
Religie
Dit waarheidsbegrip van Heidegger komt aardig in de richting van de wijze waarop gelovigen hun religie als “de waarheid” zien, namelijk als de weg naar een waarachtig leven. De uitspraken van het geloof over God en andere bovennatuurlijke verschijnselen moeten dan ook niet zozeer volgens het klassieke waarheidsbegrip worden opgevat. Daarmee komt men immers in de problemen aangezien God en andere verschijnselen niet waarneembaar zijn, zoals de aardse dingen dat zijn.
De uitspraken die vanuit het geloof over onzichtbare dingen worden gedaan zeggen iets over een geestelijke openheid en hebben daarmee betrekking op de mogelijkheid van een waarachtig bestaan…
(Zie ook het artikel over waarheid bij Wikipedia)